Pacjent jest partnerem lekarza w leczeniu astmy
Im więcej chory wie o astmie, tym bardziej świadomie może współpracować z lekarzem przy układaniu planu leczenia i bardziej samodzielnie może modyfikować leczenie według ustalonych wcześniej z lekarzem zasad.
Wspólnie z lekarzem należy opracować pisemny plan postępowania w astmie
Powinien on zawierać kluczowe informacje:
- jak stosować leki,
- jak monitorować nasilenie choroby,
- kiedy zgłosić się do lekarza,
- czy i jakie modyfikacje w leczeniu można wprowadzić samodzielnie,
- jak postępować w zaostrzeniu astmy.
Pisemny plan postępowania jest niezwykle użyteczny. Pomaga zarówno tym chorym, którzy mają trudności z zapamiętaniem, jak stosować leki, jak i tym, którzy wiedzą wiele na temat astmy i chcą mieć większy wpływ na stosowane leczenie.
Identyfikacja i zmniejszanie narażenia na czynniki ryzyka
Chory, wspólnie z lekarzem, powinien próbować zidentyfikować czynniki, które powodują u niego objawy astmy oraz wypracować metody zmniejszania narażenia na te czynniki lub ograniczenia ich niekorzystnego wpływu. Najczęściej objawy wywołują:
- alergeny w środowisku,
- wysiłek fizyczny,
- alergeny w miejscu pracy,
- substancje chemiczne,
- zakażenia wirusowe,
- silne zapachy,
- stres i silne emocje,
- dym tytoniowy.
Wysiłek fizyczny
Warto pamiętać, że wysiłek fizyczny jest niezbędnym składnikiem zdrowego stylu życia i nie należy go unikać. Dostępne są skuteczne metody zapobiegające napadom duszności powodowanym przez wysiłek u chorych na astmę.
Ocena kontroli choroby
Podstawą właściwej oceny kontroli astmy jest ocena częstości i nasilenia objawów astmy przez lekarza. Jednak lekarz będzie wiedział tylko tyle, ile powie mu pacjent.
Informacje uzyskane od pacjenta mają ogromną wartość, ponieważ objawy astmy i czynność płuc zmieniają się w czasie. Nie zastąpią ich ani jednorazowe badanie przez lekarza, ani spirometria. Dlatego pacjent powinien znać objawy astmy i umieć ocenić nasilenie choroby w czasie. Nieocenioną pomocą może okazać się prowadzony przez pacjenta dzienniczek, w którym zapisuje on objawy. Dodatkowo chorzy na ciężką astmę mogą odnieść korzyść z codziennego monitorowania PEF.
Leczenie farmakologiczne
Największe znaczenie dla chorego ma zrozumienie różnicy pomiędzy lekami kontrolującymi chorobę, a lekami stosowanymi doraźnie.
Leki kontrolujące chorobę stosuje się regularnie, niezależnie od tego, czy objawy astmy są obecne, czy nie. Zwykle nie działają natychmiast, a efekt ich stosowania pacjent odczuwa dopiero po kilku tygodniach. Do leków tych należą:
- glikokortykosteroidy wziewne – najważniejsze leki stosowane w astmie, są bezpieczne i skuteczne. Hamują proces zapalny w oskrzelach, leżący u podłoża astmy. Zmniejszają nasilenie objawów, poprawiają czynność płuc, zmniejszają częstość zaostrzeń
- długo działające β2-mimetyki – rozkurczają oskrzela, a ich działanie utrzymuje się przez wiele godzin, dlatego stosowane są zwykle 2 razy dziennie. Nie hamują w istotny sposób procesu zapalnego w oskrzelach, dlatego zawsze muszą być stosowane razem z glikokortykosteroidami wziewnymi. Takie połączenie leków jest skuteczne i bezpieczne, natomiast stosowanie samych długo działających β2-mimetyków wziewnych prawdopodobnie zwiększa ryzyko zgonu z powodu astmy.
- leki przeciwleukotrienowe – hamują szkodliwe działanie leukotrienów, czyli uwalniane z komórek zapalnych substancji, które nasilają skurcz oskrzeli i proces zapalny. Są podawane doustnie i działają słabiej niż glikokortykosteroidy wziewne.
- teofilina – rozszerza oskrzela i działa przeciwzapalnie. Jest stosowana rzadziej niż inne leki, ponieważ często powoduje działania niepożądane. Podawana jest doustnie, w postaci tabletek o przedłużonym uwalnianiu.
- kromony – są podawane wziewnie. Bezpieczne i dobrze tolerowane przez chorych, ale ich działanie przeciwzapalne jest bardzo słabe, dlatego są obecnie stosowane sporadycznie.
- glikokortykosteroidy doustne – jedna z podstawowych grup leków wykorzystywana w leczeniu zaostrzeń. W leczeniu przewlekłym są stosowane jako „ostatnia deska ratunku” wyłącznie wtedy, gdy zawodzą wszystkie pozostałe leki. Przewlekłe stosowanie powoduje liczne, często groźne działania niepożądane, dlatego sięga się po nie w ostateczności, wyłącznie u chorych na bardzo ciężką astmę.
- przeciwciała monoklonalne przeciwko IgE – hamują działanie immunoglobuliny E, blokując reakcję alergiczną. Stosowane u chorych na ciężką astmę o podłożu alergicznym. Są podawane podskórnie co 2 lub 4 tygodnie.
Leki stosowane doraźnie – przyjmowane w celu zmniejszenia nasilenia objawów. Nie leczą procesu zapalnego w oskrzelach, a jedynie rozszerzają oskrzela, zmniejszając nasilenie objawów astmy. Najczęściej stosowane są krótko działające β2-mimetyki. Zwiększone zapotrzebowanie na leki stosowane doraźnie (konieczność stosowania inhalacji częściej niż zwykle, szybsze zużywanie opakowania leku) może świadczyć o pogorszeniu kontroli astmy i jest wskazaniem do zgłoszenia się do lekarza.
Zasady stosowania leków
- Leki kontrolujące chorobę stosuje się regularnie według zaleceń lekarza, niezależnie od obecności objawów.
Brak napadów duszności i kaszlu nie jest wskazaniem do zaprzestania stosowania leków kontrolujacych astmę bez uprzedniej konsultacji z lekarzem. Tylko leki kontrolujące o działaniu przeciwzapalnym wpływają na przyczynę choroby, pozostałe leki stosowane w astmie jedynie łagodzą jej objawy. - Leki stosowane doraźnie przyjmuje się w celu złagodzenia objawów i zaostrzeń astmy oraz zapobiegawczo przed wysiłkiem fizycznym. Nie wpływają one na przebieg choroby, a ich zwiększone zużycie należy zgłosić lekarzowi. Lek stosowany doraźnie powinno się stale nosić przy sobie.
- Po zastosowaniu niektórych preparatów glikokortykosteroidów wziewnych wskazane jest przepłukanie ust i gardła wodą.
- Każdy chory powinien mieć pisemny plan postępowania w astmie i stosować się do zawartych w nim zaleceń.
Stopień intensywności leczenia dobiera lekarz na podstawie nasilenia objawów astmy i czynności płuc chorego. Jeżeli leczenie nie jest wystarczające do uzyskania kontroli astmy, lekarz zwiększa jego intensywność. Jeżeli udaje się opanować objawy choroby, a kontrola astmy utrzymuje się co najmniej 3 miesiące, można próbować zmniejszyć intensywność leczenia tak, aby kontrola astmy wymagała stosowania jak najmniejszej dawki leków.
Poniżej przedstawiono poszczególne stopnie intensywności leczenia astmy. Należy pamiętać, że informacje te mają charakter orientacyjny i nie są podstawą do samodzielnego (bez pomocy lekarza) modyfikowania leczenia.
- stopień 1 – stosuje się tylko lek doraźny w razie potrzeby, niekiedy lekarz może rozważyć stosowanie glikokortykosteroidu wziewnego w małej dawce
- stopień 2 – preferowanym postępowaniem jest przyjmowanie glikokortykosteroidu wziewnego w małej dawce; alternatywnie, zwłaszcza u chorych z towarzyszącym alergicznym nieżytem nosa, można stosować lek przeciwleukotrienowy
- stopień 3 – preferuje się dołączenie do małej dawki glikokortykosteroidu wziewnego długo działającego β2-mimetyku wziewnego (leku rozkurczającego oskrzela); alternatywnie można dołączyć do glikokortykosteroidu wziewnego lek przeciwleukotrienowy lub zastosować średnią lub dużą dawkę glikokortykosteroidu wziewnego stosowanego jako jedyny lek kontrolujący
- stopień 4 – stosowany jest glikokortykosteroid wziewny w średniej lub dużej dawce wraz z ≥1 dodatkowym lekiem kontrolującym (długo działający β2-mimetyk, długo działający antagonista receptorów muskarynowych, lek przeciwleukotrienowy)
- stopień 5 – dodatkowo do glikokortykosteroidów wziewnych stosuje się glikokortykosteroid doustny i (lub) przeciwciała przeciwko IgE lub IL-5 (jeżeli są odpowiednie wskazania do ich stosowania).
We wszystkich stopniach leczenia chorzy mogą w razie potrzeby stosować doraźnie szybko działający lek rozkurczający oskrzela (krótko działający β2-mimetyk lub długo działający β2-mimetyk o szybkim początku działania podawany z jednego inhalatora z wziewnym glikokortykosteroidem w małej dawce).
Należy pamiętać, że przedstawione wyżej stopnie intensywności leczenia mają charakter orientacyjny, a zalecone leczenie może być odmienne, np. z powodu chorób współistniejących z astmą. Warto zawsze prosić lekarza o wyjaśnienie, jakie leki przepisał i jak one działają. Ułatwia to stosowanie się do zaleceń lekarza i zwiększa wiedzę na temat astmy.