ß₂-mimetyki wziewne w leczeniu astmy

Jak działają β₂-mimetyki?

Komórki człowieka wyposażone są w wiele rodzajów tzw. receptorów, czyli cząsteczek (głównie białek) pełniących funkcję przekaźników informacji pomiędzy wnętrzem komórki a jej otoczeniem. Receptory są miejscami, do których przyłącza się wiele substancji regulujących, które są produkowane przez komórki. Są one również miejscem działania wielu leków. Receptor po przyłączeniu białka lub leku wysyła odpowiedni sygnał do wnętrza komórki. W ten sposób inicjuje szereg reakcji prowadzących do określonego efektu, zarówno pożądanego, terapeutycznego, jak i czasami niepożądanego (ubocznego).

Człon „mimetyk" w nazwie oznacza, że lek należy do grupy leków pobudzających receptor. Przeciwieństwem mimetyku jest inhibitor (inaczej bloker), który hamuje lub blokuje receptor. Zatem nazwa „beta-mimetyki” określa sposób działania leków, które przyłączają się do receptora określanego jako beta-adrenergiczny i go pobudzają. Receptor ten nazywany jest adrenergicznym, ponieważ fizjologicznie jest on miejscem działania adrenaliny, produkowanej przez nadnercza człowieka.

Wyróżniamy dwa główne typy receptorów beta-adrenergicznych: beta1 (β₁) oraz beta2 (β₂). Rozmieszczenie receptorów na komórkach poszczególnych narządów jest różne. Receptory beta znajdują się na wielu komórkach ustroju, m.in.: oskrzelach, naczyniach, mięśniu sercowym, przeponie czy macicy.

Komórki dróg oddechowych bogate są w receptory β₂. Efekt działania β-mimetyków jest podobny do działania adrenaliny. Do najważniejszych efektów pobudzenia receptorów beta zaliczamy rozkurcz mięśni gładkich ściany oskrzeli, powodujący rozszerzenie oskrzeli.

Pozostałe efekty mają prawdopodobnie mniejsze znaczenie praktyczne. Są to:

• zmniejszenie wydzielania śluzu w oskrzelach,
• pobudzanie usuwania śluzu z oskrzeli,
• zmniejszenie obrzęku błony śluzowej oskrzeli i zapobieganie wyrzutowi przez komórki – mastocyty – substancji kurczących oskrzela i nasilających stan zapalny.

β₂-mimetyki w dawkach terapeutycznych pobudzają selektywnie receptory typu beta 2. Przy dużych dawkach mają także zdolność pobudzania receptorów typu beta 1, które dominują np. w mięśniu sercowym, czym tłumaczymy pojawiające się działania niepożądane, w tym wypadku przyspieszenie rytmu serca, czyli tzw. tachykardię.

Podział

β₂-mimetyki dzielimy na krótko działające (ang. short acting beta agonists – SABA) i długo działajace (ang. long acting beta agonists – LABA).

Krótko działające β₂-mimetyki wziewne

Krótko działające β₂-mimetyki wziewne należą do leków objawowych, stosowanych doraźnie, których zadaniem jest opanowanie ostrych objawów astmy wynikających ze skurczu oskrzeli. Po podaniu β₂-mimetyku wziewnego następuje zahamowanie skurczu oskrzeli i ich rozszerzenie. Są one podstawowymi lekami stosowanymi w napadzie astmy, a częstość ich stosowania przez pacjenta jest bardzo istotną informacją dla lekarza. Zwiększenie zużycia stosowanych doraźnie β₂-mimetyków wziewnych wskazuje na pogorszenie kontroli astmy i konieczność weryfikacji dotychczasowej terapii w trybie pilnym. Może to np. świadczyć o niewystarczającym leczeniu przeciwzapalnym wziewnym glikokortykosteroidem. β₂-mimetyki wziewne działają bardzo szybko, już w ciągu 2–5 minut po podaniu leku. Czas ich działania jest jednak ograniczony i nie przekracza 4–6 godzin.

Wskazania

Krótko działające β₂-mimetyki wziewne znajdują zastosowanie w doraźnym opanowaniu napadu astmy. Można stosować je także profilaktycznie, np. przed wysiłkiem fizycznym w celu zapobiegania skurczowi oskrzeli, do którego u chorego na astmę może dojść podczas wysiłku.

Krótko działające β₂-mimetyki wziewne zajmują ważne miejsce w leczeniu zaostrzeń astmy w warunkach szpitalnych. β₂-mimetyki wziewne podaje się wówczas w powtarzalnych inhalacjach (nebulizacjach), zwykle kilka razy na dobę. Ich podanie przed inhalacjami innych leków zwiększa skuteczność działania tych drugich.

Przeciwwskazania

Przeciwwskazania do stosowania krótko działających β₂-mimetyków wziewnych obejmują nadwrażliwość na składniki preparatu lub kardiomiopatię przerostową ze zwężeniem drogi odpływu.

Bezpieczeństwo i działania niepożądane

Krótko działające β₂-mimetyki wziewne są bezpieczne, jeśli chory stosuje się do zaleceń lekarza.

Do objawów niepożądanych należą: niepokój, przyspieszenie rytmu serca, kołatania serca, bóle i zawroty głowy, drżenia mięśniowe, wzrost ciśnienia tętniczego, rzadko reakcje uczuleniowe. Czasami pojawia się suchość błon śluzowych jamy ustnej, podrażnienie gardła lub przełyku.

β₂-mimetyki mogą zmniejszać stężenie potasu w surowicy krwi. Dlatego w trakcie leczenia należy okresowo kontrolować stężenie potasu we krwi. Stosowanie β₂-mimetyków wziewnych łącznie z niektórymi lekami przeciwdepresyjnymi może nasilać działania niepożądane.

Ciąża i laktacja

W ciąży krótko działające β₂-mimetyki wziewne należy stosować tylko w porozumieniu z lekarzem. Krótko działające β₂-mimetyki hamują bowiem czynność skurczową macicy. Trzeba również zachować ostrożność u matek w okresie karmienia piersią.

Dostępne preparaty

Dostępne w Polsce krótko działające β₂-mimetyki wziewne to fenoterol i salbutamol. W dawkach terapeutycznych wykazują podobny efekt rozkurczający oskrzela.

Obie substancje występują również w postaci tabletek i syropów. Obecnie w tych postaciach nie są jednak stosowane u chorych na astmę.

Długo działające β₂-mimetyki wziewne

Długo działające β₂-mimetyki wziewne są szeroko stosowane w przewlekłym leczeniu astmy u dorosłych i dzieci. Stosuje się je łącznie z wziewnymi glikokortykosteroidami w astmie o umiarkowanym lub ciężkim przebiegu. Dołączenie długo działającego β₂-mimetyku do wziewnego glikokortykosteroidu pozwala często na zredukowanie dawki drugiego leku.

Mechanizm działania długo działających β₂-mimetyków, polegający na pobudzeniu receptorów adrenergicznych beta typu 2 jest taki sam, jak w przypadku β₂-mimetyków krótko działających. Podanie leku prowadzi do rozszerzenia dróg oddechowych i zapobiega ich skurczowi przez około 12–24 godzin (w zależności od leku). Ponadto długo działające β₂-mimetyki wykazują niewielki efekt przeciwzapalny.

Wskazania

Długo działające β₂-mimetyki stosuje się w przewlekłym zapobieganiu objawom astmy oskrzelowej, zwłaszcza nocnym, a także w zapobieganiu powysiłkowemu skurczowi oskrzeli oraz skurczowi oskrzeli wywołanemu przez zimne powietrze bądź alergeny wziewne. Dołączenie długo działającego β₂-mimetyku do glikokortykosteroidu wziewnego może zapewnić lepszą kontrolę objawów niż samo zwiększenie dawki glikokortykosteroidu wziewnego.

Długo działających β₂-mimetyków nie wolno stosować zamiast leków przeciwzapalnych! U chorych na astmę nie wolno ich stosować bez glikokortykosteroidu wziewnego, ponieważ może to zwiększać ryzyko zgonu!

W Polsce dostępne są następujące długo działające β₂-mimetyki wziewne: formoterol, salmeterol, wilanterol i indakaterol. Formoterol i salmeterol mogą występować pojedynczo lub w formie preparatów złożonych zawierających w jednym inhalatorze długo działający β₂-mimetyk i glikokortykosteroid. Wilanterol jest dostępny tylko w formie preparatu złożonego zawierającego w tym samym inhalatorze furoinian flutykazonu). Indakaterol natomiast jest stosowany tylko w leczeniu POChP, a nie astmy. Formoterol charakteryzuje się szybkim początkiem działania, może być zatem stosowany jako lek doraźnie opanowujący objawy astmy lub jako profilaktyka skurczu oskrzeli indukowanego wysiłkiem fizycznym, zamiast β₂-mimetyku krótko działającego. Tej właściwości nie wykazuje salmeterol ani wilanterol.

Długo działające β₂-mimetyki wziewne można stosować u dzieci powyżej 4. (salmeterol) lub 5. (formoterol) roku życia, a wilanterol powyżej 12. roku życia.

Przeciwwskazania

Przeciwwskazaniem do stosowania długo działających β₂-mimetyków jest nadwrażliwość na składniki preparatu lub substancję czynną. Należy zachować ostrożność u pacjentów z:

• chorobą niedokrwienną serca,
• zaburzeniami rytmu serca,
• niewydolnością serca,
• zwężeniem aort,
• kardiomiopatią przerostową,
• tętniakiem mięśnia sercowego,
• ciężkim nadciśnieniem tętniczym,
• ciężką nadczynnością tarczycy,
• cukrzycą,
• guzem chromochłonnym nadnercza.

Bezpieczeństwo i działania niepożądane długo działających β₂-mimetyków (w zależności od częstości występowania)

• często: bóle głowy, uczucie kołatania serca, drżenia mięśniowe
• niezbyt często: pobudzenie, niepokój ruchowy, uczucie zmęczenia, zaburzenia snu, kurcze mięśni, bóle mięśniowe, przyspieszenie rytmu serca i inne zaburzenia rytmu serca
• rzadko: reakcje nadwrażliwości (wyprysk, wysypka, świąd, nasilenie skurczu oskrzeli), nudności, zmiany stężenia potasu we krwi
• bardzo rzadko: dławica piersiowa, zaburzenia smaku, zawroty głowy, zmiany ciśnienia tętniczego, obrzęki obwodowe, zwiększenie stężenia glukozy we krwi, podrażnienie błony śluzowej gardła i jamy ustnej
• sporadycznie: paradoksalny skurcz oskrzeli.

Proszku do inhalacji nie należy stosować u dzieci do 6. roku życia, kapsułek do inhalacji – do 5. roku życia.

Ciąża i laktacja

W ciąży długo działające β₂-mimetyki wziewne należy stosować ostrożnie, zwłaszcza w I i III trymestrze. Leki z tej grupy mogą hamować akcję porodową. Nie zaleca się ich stosowania w okresie karmienia piersią.